AFRYKAŃSKIE PIELĘGNICE
Z JEZIORA TANGANIKA Tropheus moorei, Boulenger 1898 Tropheus duboisi, Marlier 1959
Wielkie jeziora afrykańskie dostarczyły w ostatnich latach szereg nowych, pięknych okazów ryb z rodziny pielęgnicowatych (Cichlidae), stanowiących ozdobę akwariów i chlubę niejednego akwarysty. Interesujące nas tutaj gatunki z rodzaju Tropheus, a mianowicie Tropheus moorei i Tropheus duboisi, należą do grona najatrakcyjniejszych i najpiękniejszych ryb hodowanych w naszych akwariach. Żyją one w jeziorze Tanganika, którego czysta i klarowna woda pozbawiona jest pasożyta Schistosoma 1). Woda ta charakteryzuje się następującymi właściwościami fizykochemicznymi: odczyn alkaliczny (zasadowy) – pH 8,6-9,2, twardość ogólna – 14-18°n, temperatura powierzchni wody- 22-23°C [Axelrod, 1974, s. 103].
Omawiane ryby żyją w niewielkich stadach, liczących 10-15 osobników. Tropheus moorei zasiedla przede wszystkim strefę pierwszych 10-15 m od brzegu, o głębokości 0,5-2,0 m (sporadycznie do głębokości 5 m ), gdzie dno stanowi gruby żwir i liczne kamienie, dochodzące do wielkości głowy ludzkiej [Staeck, 1974, s. 509]. Natomiast Tropheus duboisi żyje w wodzie głębszej, sięgającej 12 m (Staeck, 1974, s. 504].
a – Tropheus moorei według Boulangera; b – w zależności od dominującego koloru może to być odmiana czarna, ciemnobrązowa, brązowa lub niebiesko-zielona; c – odmiana pomarańczowa; d – odmiana żółta; e – odmiana czerwona; f- odmiana czekoladowobrązowa; g – odmiana ciemnobrązowa z miedzianozielonym trójkątem; h – odmiana pręgowana. Ogólna barwa ciała: a, b, c, d, f – brązowoczarna; e, h – brązowa; g – oliwkowozielona. Strzałki oznaczają kierunki możliwych przesunięć plam barwnych. Kolory: 1 – żółty, złocistożółty lub cytrynowożółty; 2 – niebieskobiały; 3 – miedzianozielony; 4 – pomarańczowoczerwony; 5 – wiśniowoczerwony; 6 – szary
Pierwsze okazy Tropheus moorei2) przywieziono do Europy już pod koniec XIX wieku. Znajdowały się one wśród ryb odłowionych w jeziorze Tanganika dla londyńskiego Muzeum przez J.E. Moore w latach 1895-1896. Na podstawie tych zakonserwowanych egzemplarzy Boulenger dokonał w roku 1898 pierwszego oznaczenia tego gatunku, które następnie uzupełnił w roku 1915 [Staeck, 1974, s. 504] . Według Boulengera Tropheus moorei to ryby barwy ciemnobrązowej (l) 3) z dużą niebieskobiałą plamą na każdym boku ciała i brzuchem czerwonobrązowym lub ciemnoczerwonobrązowym. Łuski na grzbiecie posiadają ciemne obrzeżenia; płetwy czarnawe, albo ciemnoczerwone, a szpiczaste zakończenie płetwy grzbietowej czarne (ryc la).
Następny opis Tropheus moorei, oparty również na okazach zakonserwowanych, podał Pool w roku 1944 [staeck, 1974, s. 504] . Według niego ryba ta posiada ubarwienie ciemnobrązowe (1) z wielką jasną plamą na każdym boku, natomiast głowa pokryta jest licznymi jasnymi plamkami.
Kolejna wzmianka o ubarwieniu tego gatunku, podana przez Poola w roku 1956 [Staeck, 1974, s. 504], oparta już została na obserwacji okazów żywych 4). Ryby były barwy oliwkowozielonej z żółtym brzuchem. Na obu bokach nieregularne plamy i paski koloru jasnocytrynowożółtego. Na pysku widoczne trzy pomarańczowoczerwone smużki, a na skrzelach i poniżej płetw piersiowych występowały jednobarwne kropki. Płetwy szarawe, grzbietowa i ogonowa z cytrynowożółtą plamą. Niektóre ryby, obserwowane przez Poola przy południowo-zachodnich brzegach jeziora, posiadały na ciele dużą, podłużną, błyszczącą, wiśniowoczerwoną plamę. Takie zabarwienie miały również częściowo płetwy grzbietowa, odbytowa i brzuszne
Ryc 2. Tropheus duboisi a – osobnik młody, b – osobnik dorosły
Dokładne badania przeprowadzone w północnej części jeziora Tanganika przez francuskiego ichtiologa G. Marliera doprowadziły do stwierdzenia, że Tropheus moorei występuje w czterech różnobarwnych odmianach [Marlier, 1959] , uznanych przez niego, a później przez G. Preyera iT.D.Ilesa [Freyer, Iles, I972], za rasy geograficzne. Marlier wyróżnił następujące odmiany: czarną, pomarańczową, żółtą i czerwoną.
Ryc 3. Występowanie różnych odmian barwnych Tropheus moorei i Tropheus duboisi w północnej części jeziora Tanganika (wg Marliera, Matthesa i Freyera za W. Staeckiem )
Dorosłe osobniki odmiany czarnej (2) ubarwione są brązowoczarno, a tęczówka oka posiada wąskie pomarańczowoczerwone obrzeżenie (ryc. lb). Pozostałe odmiany są również brązowoczarne, z tym że odmiana pomarańczowa (3) charakteryzuje się pomarańczowoczerwoną, błyszczącą pręgą, biegnącą od środkowej części grzbietu do brzucha (ryc lc) odmiana żółta (4) posiada podobną pręgę, lecz o rozmytym konturze, barwy złocistożółtej, która może przebiegać bardziej w przodzie lub tyle ciała (ryc 1d); wreszcie u odmiany czerwonej (5) pręga jest przewężona w części środkowej, jej górna część, wchodząca lekko na płetwę grzbietową, jest żółta, a dolna błyszcząca wiśniowoczerwona (ryc 1e).
Pozostałe ryby z tego rodzaju, różniące się od Tropheus moorei morfologią, zachowaniami „społecznymi” i wymaganiami ekologicznymi opisał Marlier jako Tropheus duboisi5), traktując je jako samodzielny gatunek. Ryby te w wieku młodocianym na niebieskoczarnym ciele posiadają dużą ilość białych błyszczących kropek, układających się w poprzeczne pręgi (ryc 2a). Ubarwienie to, po upływie 12-15 miesięcy ulega stopniowej zmianie, tak że osobniki dorosłe charakteryzują tylko jedną, rozmytą pręgą się barwy białawej lub żółtawej, biegnącą od przedniej części płetwy grzbietowej ku płetwom brzusznym (ryc 2b). Ciało ryb dorosłych lekko matowe, niebiesko-czarnobrązowe, głowa niebieskawa lub niebieskoszara. Łuski ciemno obrzeżone, tęczówka oka zielonoszara, a źrenica żółta [Frey, 1978A,s. 143, Goldstein, 1974, s. 4l]
W roku 1962 H. Matthes [staeck, 1974, s. 506] do odmian barwnych Tropheus moorei, wyróżnionych przez Marliera, dodał pięć dalszych form, odkrytych w północnej części jeziora. Najważniejsze spośród nich to odmiana niebieskoczarna (6), której czarno ubarwione ciało posiada niebieski „nalot”, odmiana czekoladowobrązowa charakteryzująca się żółtą plamą w okolicy grzbietu (ryc. 1f) oraz odmiana żółtozielona (7).
Odmianą znaną od roku 1974. jest odmiana ciemnobrązowa z miedzianozielonym trójkątem na grzbiecie; na bokach ryby za nasadami płetw brzusznych widoczne są owalne, żółte plamy przechodzące w szary pas, a pomiędzy nasadami płetw grzbietowej i odbytowej szeroka, czarna pręga (ryc 1g).
W lutym 1974 roku W. Staeck otrzymał z Ostufer nową, nie znaną odmianę Tropheus moorei [Staeck, 1974, s. 507-508] . Pochodzi ona, jak większość pozostałych odmian, z północnej części jeziora Tanganika, z tą tylko różnicą że poznane dotąd ryby odłowiono w Burundi, a tę złowiono w Tanzanii, a więc nieco bardziej na południe (ryc 3). Jest to tzw. odmiana pręgowana (8). Ciało i płetwy ryb należących do tej odmiany są oliwkowozielone, brzuch od gardła do nasady płetwy odbytowej cytrynowożółty. Na bokach, od pokryw skrzelowych do nasady ogona, występuje 6-8 wąskich, żółtych pręg. Płetwy grzbietowa i odbytowa obrzeżone wąskim pomarańczowym paskiem. Przy krawędzi jasnoniebieskiej płetwy odbytowej rząd pomarańczowoczerwonych plamek z czarną obwódką (ryc 1h).
Przypuszczać należy, że badania prowadzone obecnie w naturalnym środowisku ryb z rodzaju Tropheus przez Herberta Axelroda, Piotra Bricharda i Wolfganga Staecka, doprowadzą do odkrycia nowych, nie znanych jeszcze odmian barwnych tych pięknych ryb.
___________ 1) Schistosoma – groźny pasożyt, długości 12-20 mm, roznoszony przez ślimaki, odkryty w roku 1852 przez niemieckiego lekarza Bilharza (stąd dawna nazwa naukowa Bilharziosa). Występuje głównie w ZRA i krajach przybrzeżnych,por. Axelrod, 1974, s. 104. 2) 2) Oznaczenia morfologiczne ryb z rodzaju Tropheus: D – pinna dorsalis (płetwa grzbietowa), A -pinna analis (płetwa odbytowa). Liczba promieni ciernistych (twardych) oznaczona cyframi rzymskimi, a promieni miękkich cyframi arabskimi. 3) Cyfry w nawiasach odpowiadają oznaczeniom poszczególnych odmian naniesionych na mapkę (ryc 3). 4) Poprzednie oznaczenia dokonywane w oparciu o egzemplarze zakonserwowane były stosunkowo mało miarodajne, bowiem ubarwienie ryb dość szybko traciło swoją świeżość i nie odpowiadało naturalnym kolorom 5) Patrz przepis 2.
LITERATURA
Axelrod H.R., 1974, Die „Korallenfische des Susswassers” – Cichliden aus dem Malawi- und Tanganjikasee, „Aąuarien Magazin”, nr 3, s. 102-107.
Frey H., 1978, Das grosse Lexikon der Aąuaristik – Susswasser und Meerwasser, Leipzig-Radebeul
Fryer G., Iles T.D., 197 2, The Cichlid Pishes of the GreatLakes of Africa- Their Biology and Evolution, Edinburgh.
Goldstein R.J., 1974, Buntbarsche fiirs Aąuarium, Cichliden – ihre Zucht und Pflege, Stuttgart.
Marlier G., 1959, Observations sur la biologie litteral du lac Tanganika, voL 3, 5 B, s. 98-101.
Staeck W., 1974,Eine neue geographische Rasse des Brabantbuntbarsches, „Aąuarien Magazin”, nr 12, s. 504-509.
Ryc. wykonała Danuta Wadych
Tropheus moorei
Fot. H.Kilka
Od redakcji: H. Mayland w książce Cichliden und Fischzucht (1978) podaje, że obecnie znane są następujące odmiany T. Moorei: pomarańczowa I i II, pręgowana, zielona, dwuplamista, z widlasto rozdwojonym ogonem, tęczowa, zielono-czerwona, pręgowana na ogonie, czarna, pomarańczowo-czarna, żółto-czerwona, żółta, czarnoniebieska, brązowa, zielonożółta, zielonooliwkowa, cesarska (z szerokim pasem), czarno-czerwona oraz cytrynowa I i II. Nielsen i Thys (1975) odmianę brązową zwaną także czekoladową podnieśli do rangi gatunku wyodrębniając Tropheus brichardi. W 1977 roku Glen Axelrod opisał nowy gatunek z tego rodzaju, a mianowicie Tropheus poili. Wszystkie ryby z tego rodzaju, ze względu na to, że ubarwienie pierwszych żywych okazów dowiezionych do Europy odpowiada belgijskim barwom narodowym oraz z uwagi na duże zasługi ichtiologów belgijskich w ich badaniu nazywa się pielęgnicami brabanckimi (od prowincji Belgii).