Zachowania rodzinne księżniczki z Burundi (Neolamprologus brichardi)
Iwona i Robert Makuchowie
Jak już czytelnicy „Akwarium” wiedzą z artykułu S.Kornobisa, obserwacje niektórych gatunków pielęgnic z jeziora Tanganika ujawniły ich charakterystyczne zachowania rodzinne. Przypomnijmy – potomstwo tych gatunków (najwięcej badań dotyczyło właśnie Neolamprologus brichardi) pozostaje z rodzicami przez pewien czas i wspólnie z nimi broni terytorium lęgowego oraz opiekuje się młodszym rodzeństwem. Zwiększa to szanse przeżycia najmłodszych członków rodziny, skuteczniej bronionych przed drapieżnikami. Zachowanie takie jest zatem korzystne dla gatunku.
Neolamprologus brichardi Zdjęcia: K. Wiechecki
Po osiągnięciu pewnej wielkości starsze potomstwo pary rodzicielskiej opuszcza jednak rodzinne terytorium i staje się niezależne. (…). Starsze potomstwo po osiągnięciu pewnego wzrostu jest najczęściej wypędzane z rodzinnego terytorium przez jego właścicieli czyli swoich rodziców. W zasadzie wypędzanie ma miejsce w stosunku do osobników o długości 3,5 – 4,5 cm, z reguły w pierwszej kolejności wypędzane są ryby największe. Dlaczego jednak osobniki pomagające przeganiane są z terytorium? Autor omawianej pracy postanowiła sprawdzić czy para rodzicielska w jakiś sposób „kalkuluje” korzyści i koszty takiej pomocy i czy w związku z tym można w warunkach doświadczalnych przesunąć moment jej konfliktu ze starszym potomstwem. Okazało się, że odpowiedź na postawione pytanie jest pozytywna. Wprowadzenie do akwarium bezpośrednio po zaistnieniu konfliktu, konkurentów rodziny zazwyczaj atakowanych przez pomocników (były to osobniki tego samego gatunku, bądź ryby będące konkurentami także w naturze – naskalniki Julidochromis marlieri lub J. regani) prowadziła do znacznego zmniejszenia lub w ogóle zaniku atakowania pomocników przez właścicieli terytorium. Co ciekawsze, nawet po usunięciu intruzów z akwarium częstość ataków na potomstwo stanowiła tylko 10-20% częstości obserwowanej przed wprowadzeniem konkurentów. Ponownie zaakceptowani pomocnicy czasami nawet uczestniczyli w opiece nad następnym wylęgiem pary rodzicielskiej. Autor dokonał jeszcze jednej ciekawej obserwacji – w większości przypadków ryby ponownie tolerowane atakują intruzów około dwukrotnie częściej niż przed wypędzeniem.
To naprawdę piękna ryba
Pomimo jednak skłonności dorastającego potomstwa do pozostania na terytorium rodziców, jest ono z niego w końcu przepędzane. Autor przeprowadził złożoną analizę zmian korzyści i kosztów pary rodzicielskiej ze wzrostem rozmiarów potomstwa i osiąganiem przez nie dojrzałości płciowej. Obecność dużych członków rodziny może doprowadzić do szeregu zagrożeń dla rodziców lub ich najmłodszego potomstwa, np.: zjadanie ikry i narybku, współzawodnictwo o kryjówki czy wręcz utrata terytorium na rzecz dorastającego potomstwa. Ponadto, co ciekawe, autor pracy stwierdził, że w pewnym sensie długie pozostawanie potomstwa na terytorium rodziców jest dla niego również niekorzystne – rośnie ono znacznie wolniej w porównaniu z młodymi ze zgrupowań nieterytorialnych. Gdy młode osobniki osiągają około 4 – 4,5 cm, nie są już zagrożone przez dominującego drapieżnika narybku – Lamprologus elongatus. W tym samym czasie stają się one dojrzałe płciowo. W tym momencie zbieżne dotąd „interesy” obu stron mogą się rozejść. Dalsze pozostawanie młodych na terytorium rodziców możliwe jest tylko dzięki temu, że łączne koszty rodziny (ryzyko pary rodzicielskiej i obniżona szybkość wzrostu młodych) są przypuszczalni niższe od korzyści (zwiększone szanse życiowe młodych i wzrost liczby potomstwa rodziców). Przedstawione powyżej w dużym skrócie wyniki badań obrazują jak złożone i elastyczne są mechanizmy regulujące pozornie proste zjawisko – wypędzanie dorastających młodych z terytorium rodzicielskiego Neolamprologus brichardi. A przecież zachowanie ryb jest tylko jednym z czynników ich biologii podlegających wpływowi środowiska.
Recenzował: dr Henryk Jakubowski
LITERATURA:
S.Kornobis „Wzajemna pomoc rodzinna u księżniczek z Burundi” Akwarium 5-6/83, str. 137-139
M.Taborsky „Breeder-helper conflict in a cichlid fish with broodscare helpers”. An experimental analysis Behaviour 95(1-1), 1985, str 45-75.